Çekte lehtar, muhatap ve keşideci olmak üzere bünyesinde üçlü ilişki barındıran bir kambiyo senedidir. Bununla birlikte, ticari hayatın ihtiyaçları karşılamak ve aynı zamanda ödeme yöntemleri açısından nakit paranın içerdiği çeşitli rizikoları aşmak için kullanılan kambiyo senetlerinin bir türüdür. Çek ile yapılan ödemelerin tespiti, muhatap bankanın kayıtları aracılığıyla yapılabilecek olduğundan, nakit paraya oranla kayıt dışı olma özelliği daha zayıftır. Çekin süresinde muhatap bankaya ibraz edilmiş olmasına rağmen ödenmemesi, çek üzerinde imzası bulunan herkesin (düzenleyen, ciranta ve avalist) hem kambiyo hukuku hem de takip hukuku bakımından sorumluluğuna yol açmaktadır. Yeni düzenleme sonrası 2010/2 sayılı Tebliğ’in değişen dördüncü ve geçici ikinci maddeleri ve süresinde ibraz edilen her çek yaprağı için karşılığının hiç bulunmaması ya da kısmen bulunması halinde yapılacak işlemler ilişkin bilgiler aşağıda yer almaktadır.
1- Çekte Muhatap
Türkiye’de ödenecek bir çekte muhatap olma ehliyetine (pasif çek ehliyeti), yalnızca bankalar sahip olabilecektir (6102 sayılı TTK 782/1). Banka kavramından ne anlaşılması gerektiği ise Bankacılık Kanununa tabi kuruluşların, çekte muhatap olarak yer alabileceği ancak, ödeme yeri Türkiye dışında olan çekler hakkında “banka” teriminden hangi kuruluşların anlaşılacağı ödeme yeri hukukuna göre belirleneceği düzenlenmiştir (6102 sayılı TTK m.815). Bankacılık Kanunu’na tabi kuruluşların, mevduat bankaları ve katılım bankaları ile kalkınma ve yatırım bankaları olduğunu ifade etmek gerekir (5411 sayılı BanK m.3). Dolayısıyla, bu kurumlar dışında kalan başka kurum veya kişiler üzerinden düzenlen çek geçersiz olacak; çek diğer unsurları taşısa dahi sadece havale hükmünde olacaktır (6102 sayılı TTK 782/2).
2- Çekin Karşılıksız Kalması Halinde Muhatap Bankanın Çek Yaprağı Başına Ödeme Sorumluluğu
Kanunen zorunlu olarak yer alması gereken unsurları ihtiva eden bir çekin süresinde ibraz edilmiş olması ve karşılıksız kalması halinde muhatabın çek yaprağı başına belirli bir meblağı ödemekle yükümlü durumdadır.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (TCMB) tarafından 27.01.2024 tarihli ve 32442 sayılı Resmi Gazete’de Çek Defterlerinin Baskı Şekline Ve Bankaların Hamile Ödemekle Yükümlü Olduğu Miktarın Belirlenmesine İlişkin Tebliğ (Sayı: 2010/2)’De Değişiklik Yapılmasına Dair Tebliğ (Sayı: 2024/1) Yayımlanmıştır. Söz konusu 2024/1 sayılı Tebliğ ile 31.01.2024 tarihi ve sonrası karşılıksız kalan çekler için bankaların kanunen ödemekle yükümlü olduğu tazmin tutarları değiştirilmiştir.
Madde 4 (1) Muhatap banka, ibraz eden düzenleyici dışındaki hamile, süresinde ibraz edilen her çek yaprağı için;
a) Karşılığının hiç bulunmaması halinde,
- Çek bedeli 9200,00 Türk Lirası veya üzerinde ise 9200,00 Türk Lirası,
- Çek bedeli 9200,00 Türk Lirası altında ise çek bedelini,
b) Karşılığının kısmen bulunması halinde,
- Çek bedeli 9200,00 Türk Lirası veya altında ise çek bedelini aşmamak koşuluyla, kısmi karşılığı 9200,00 Türk Lirası tamamlayacak bir miktarı,
- Çek bedeli 9200,00 Türk Lirası üzerinde ise çek bedelini aşmamak koşuluyla, kısmi karşılığa ilave olarak 9200,00 Türk Lirası ödemekle yükümlüdür.
Geçici Madde 2 – (1) Bu Tebliğden önce yayımlanan Tebliğlere göre bastırılan çeklerden ötürü muhatap banka, süresinde ibraz edilen çekin karşılığının bulunmaması halinde her çek yaprağı için 8650,00 Türk Lirasına kadar ve kısmen karşılığının bulunması halinde ise bu miktarı her çek yaprağı için 8650,00 Türk Lirasına tamamlayacak biçimde ödeme yapmakla yükümlüdür.
Bu husus, hesap sahibi ile muhatap banka arasında çek defterinin teslimi sırasında yapılmış olan dönülemeyecek bir gayri nakdî kredi sözleşmesi hükmündedir. Bu fıkradaki miktar, Türkiye İstatistik Kurumu tarafından yayımlanan fiyat endekslerindeki yıllık değişmeler göz önünde tutularak Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası tarafından her yıl Ocak ayında belirlenir ve Resmî Gazete’de yayımlanır (5941 sayılı ÇekK 3/3)
3- Muhatabın Çek Yaprağı Başına Ödemekle Yükümlü Olduğu Kişiler
Muhatap banka kanunen ödemekle yükümlü olduğu miktarı çeki düzenleyen kişi dışındaki hamile ödemekle yükümlüdür (5941 sayılı ÇekK. m. 3/3). Bununla birlikte, Yargıtay 19. CD, T. 10.05.2018, E. 2018/3072, K. 2018/5874 sayılı kararına göre; çeki tahsil amacıyla bankaya ibraz eden hamil ile "karşılıksızdır " işlemi yapıldıktan sonra çeki elinde bulunduran ve aynı zamanda "karşılıksızdır" işlemi yapılmadan önceki dönemde geçerli ve meşru ciranta olan kişi de şikayet hakkı sahibi olacağı ve dolayısıyla bankanın çek yaprağın başına ödemekle yükümlü olacağı kişiler kapsamında yer alacağı belirtilebilir.
4- Muhatabın Sorumluluk Tutarını Ödemesi İçin Yükümlü Olduğu Süre
Çekin, üzerinde yazılı baskı tarihinden itibaren beş yıl içinde ibraz edilmemesi hâlinde, muhatap bankanın üçüncü fıkraya göre ödemekle yükümlü olduğu tutara ilişkin sorumluluğu sona erer (5941 sayılı ÇekK m. 3/9)
Av. Caner Duruk
